“ROM” – Μενέλαος Καραμαγγιώλης

Το 1979 ο ΟΗΕ αναγνωρίζει όλους τους τσιγγάνους με την ονομασία RΟΜ και παραχωρεί συμβουλευτικό ρόλο στο Union des Rom. Rom, λοιπόν μπορεί να σημαίνει τσιγγάνος, γύφτος – ή ένας άλλος τρόπος ζωής.

Η ταινία χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον ορισμό ROM και επιχειρεί να δώσει το στίγμα του λαού αυτού στην ευρωπαϊκή ήπειρο και κυρίως στην Ελλάδα ακολουθώντας τέσσερις διαφορετικές κατευθύνσεις, που εκφράζονται στα πρόσωπα των τεσσάρων αφηγητών: του δάσκαλου, του φωτογράφου, της γριάς τσιγγάνας Ταμάρα και της νεαρής Αϊμά.

Ο δάσκαλος ανιχνεύει την πιθανή καταγωγή των Rom και την πορεία τους στο χρόνο, μέσα από σπαράγματα αναφορών στα περιθώρια της ιστορίας. Ο φωτογράφος με το φακό του παίζει το ρόλο του σύγχρονου ιστορικού, προσπαθώντας ν΄αποτυπώσει εικονιστικά το παρόν ενός λαού που μπορεί να διαθέτει παρελθόν και μνήμη, αλλά δεν είχε ποτέ γραπτή παράδοση και επίσημη ιστορία. Τέλος, στα πρόσωπα των δύο γυναικών ορίζονται οι δυο αντίποδες της γύφτικης ζωής : ο ένας βαθιά δεισιδαιμονικός, χωμένος σε παραμύθια και θρύλους, ο άλλος σημερινός, με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον κι ίσως σε μια νέα ταυτότητα.

Ο λόγος των τεσσάρων αφηγητών με τα άλματα του μπρός – πίσω στο χρόνο και οι παρεμβολές αυτούσιων τσιγγάνικων αφηγήσεων, συνδυάζονται με την εικόνα του σήμερα που προσπαθεί να περιγράψει τις ιδιαιτερότητες και τις αντιφάσεις της τσιγγάνικης ζωής, μέσα από σκηνές γάμων και θανάτων, γλεντιού και δουλειάς, θρησκείας και μαγγανείας.

Στην αφηγηματική δομή της ταινίας που χαρακτηρίζεται από αλλεπάλληλες ανατροπές, συνεκτικό ρόλο παίζουν τα έμμονα leitmotivs της εικόνας και της μουσικής, που συνδέοντας τονίζουν ακόμη περισσότερο τη συνειρμική της διάσταση : μια διάσταση που δεν παρακολουθεί τη διαδρομή της λογικής αλλά την τροχιά της περιπέτειας, και που επιμένοντας στη γοητεία του επουσιώδους, συγγενεύει όσο μπορεί με τα τσιγγάνικα παραμύθια.

Η ταινία ROM το 1989 χαρακτηρίστηκε ως “το turning point του ελληνικού ντοκιμαντέρ που τώρα πια όλοι παραδέχονται πως αποτελεί σταθμό στην ιστορία του ελληνικού ντοκιμαντέρ», (“Critical guide to European directors”, Wallpaper publication, 2000) και πως “είναι ένα αριστούργημα που πρέπει να μείνει κλασσικό στην ιστορία του σινεμά» (Νicole Brenez, curator of the Cinémathèque française’s avant-garde film series).